Kokarda – zapomniany symbol narodowy Polaków

Odkąd sięgam pamięcią orzeł polski był obiektem moich kolekcjonerskich zainteresowań. Dlaczego orzeł?
Bo był tym znakiem, który Polaków łączył, a zarazem symbolizował majestat i siłę.
Orły nosili na czapkach nie tylko żołnierze czy funkcjonariusze służb mundurowych.
Orły nałożone na kokardach w barwach narodowych noszone były masowo przez szerokie rzesze Polaków.
Niestety zwyczaj ten po II wojnie światowej popadł w zapomnienie. Obecnie na skutek zerwania z tradycją, kokarda narodowa coraz częściej błędnie nazywana jest kotylionem.
Oferowane w sprzedaży kokardy narodowe z „polskimi” orłami „Made in China” stanowią smutną karykaturę polskiego godła.
Czas to wreszcie zmienić!

Trochę historii

Kokardy to małe barwne znaczki które w XVIII wieku pojawiły się najpierw we Francji, a później rozpowszechniły się w innych krajach Europy, noszone jako znak przynależności narodowej. Pierwotnie były to istotnie kokardy, czyli kawałki wstążek. Z czasem zaczęto je upinać w formy o kształcie koła zwane rozetkami, jak również tłoczyć a następnie malować z blachy, skóry lub innych materiałów.
W przedrozbiorowej Rzeczypospolitej wojskowa kokarda miała kolor biały i taka dominowała w pierwszych tygodniach powstania 1830 roku.

W dniu 7 lutego 1831 roku po burzliwych dyskusjach sejm powstańczy obradujący w Warszawie uchwalił:

Artykuł 1. Kokardę narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i W. X. Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym.
Artykuł 2. Wszyscy Polacy, a mianowicie Woysko Polskie, te kolory nosić mają w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi były”

Biel i czerwień poprzez kokardę stały się formalnie barwami narodowymi.

Po decyzji sejmu z lutego 1831 roku najwcześniej zaczęto nosić biało-czerwone kokardy na czapkach i kapeluszach w wojsku. Na dawnych białych kokardach domalowywano w środku czerwony krążek zwany sercem, bądź noszono nowe dwukolorowe kokardy: oficerowie jedwabne, żołnierze płócienne lub wykonane z blachy.

Niektóre z kokard miały na czerwonym „sercu” umieszczonego orła. Wkrótce biało-czerwone kokardy z częścią białą przy krawędzi przyjęły się powszechnie także wśród ludności cywilnej, która nosiła ją nie tylko na kapeluszach, lecz również na płaszczach i surdutach.  Kokarda biało-czerwona, sejmowa, wyparła dawną kokardę białą i upowszechniła polskie barwy biało-czerwone, które pojawiły się na chorągwiach, proporczykach do lanc czy oznakach.

Po upadku Powstania Listopadowego biało-czerwone kokardy pojawiają się ponownie podczas wydarzeń z okresu Wiosny Ludów w Poznańskiem. Kokarda biało-czerwona staje się oznaką wyróżniającą powstańców 1863 roku. Z tego okresu pochodzą pierwsze kokardy z orłem pozbawionym korony. Wzruszającą scenę przypięcia biało-czerwonej kokardy przedstawił Artur Grottger na obrazie Pożegnanie z 1863 roku.

Poza kokardami biało-czerwonymi pojawiają się wtedy również czerwone kokardy z wizerunkiem orła w środku, a także kokardy z trzema obwódkami gdzie dwie były czerwone, a jedna biała lub odwrotnie.

Ponownie kokardy pojawiły się na rogatywkach pułku ułanów I Brygady Legionów Polskich w 1914 roku. Masowo noszone były podczas pierwszej manifestacji zorganizowanej w Warszawie w dniu 3 maja 1916 roku w 125 rocznice uchwalenia Konstytucji majowej, gdy ludność stolicy po raz pierwszy od czasu powstania listopadowego mogła jawnie manifestować swe patriotyczne uczucia. Podczas pierwszych dni Powstania Wielkopolskiego z 1918 roku, biało-czerwona kokarda była nierzadko jedyna oznaką odróżniającą Powstańców od pruskich żołnierzy.

Noszone wtedy kokardy miały różne, podobnie jak Polska flaga, nie zawsze właściwe zestawienie kolorów.
Widać to na pocztówkach patriotycznych wydawanych podczas I wojny światowej.
Kokardy narodowe były również noszone przez członków założonego w 1866 roku we Lwowie, a działającego we wszystkich zaborach, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
Pod szyldem gimnastyki Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” prowadziło  działalność narodową, niepodległościową i paramilitarną. Godłem stowarzyszenia był sokół w locie,
który w trudnych czasach zaborów zastępował Polakom zdelegalizowane godło polskie – Orła Białego na czerwonym tle. Sokoliki nakładane były na materiałowych kokardach.

Nie było wtedy nie tylko oficjalnego wzoru herbu państwowego, ale także ustalonego wyglądu polskiej flagi. Uporządkowała to dopiero Ustawa o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1919 roku.
Ustalono że barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony, w podłużnych pasach, równoległych, z których górny – biały, dolny zaś czerwony.

Kokardy narodowe wciąż upinano różnorodnie, z czerwienia bądź bielą w środku. W okresie PRL-u kokarda narodowa wychodzi z powszechnego użycia. Pojawia się wraz ze zmianami ustrojowymi na początku lat 90-tych. W Poznaniu kokarda narodowa w układzie historycznym zdobiła plakaty wyborcze podczas pierwszych wolnych wyborów do samorządu terytorialnego w maju 1990 roku.

Zgodnie z obowiązującymi obecnie zasadami podkreślającymi nadrzędność godła herbowego, a nie pola tarczy, na którym godło występuje, kokardę polską upina się bielą w środku.
Tylko jeżeli kokarda ma być tłem dla przypinanego na nią dodatkowo Orła, układ kolorów jest odwrotny to znaczy biel jest na zewnątrz, a czerwień wypełnia środek.
Jest to bardziej ozdobny wariant kokardy narodowej. Na kokardzie można umieszczać orła będącego obecnym godłem herbu polskiego, bądź też któregoś z orłów historycznych.

Moja firma przygotowała serie kokard narodowych z orłami historycznymi wiernie skopiowanymi  z zachowanych oryginałów.
Mam nadzieje że spodobają się Państwu i będą z dumą noszone podczas polskich świąt narodowych.

Tomisław Paciorek